Vi chất dinh dưỡng là những chất mà cơ thể chỉ cần một lượng rất nhỏ, nhưng lại rất quan trọng đối với sức khỏe và sự phát triển của cơ thể.. Khi thiếu vi chất dinh dưỡng nào, thì sẽ bị mắc các bệnh đặc thù của vi chất dinh dưỡng đó như thiếu vitamin A gây khô loét giác mạc có thể dẫn đến mù lòa, thiếu sắt gây thiếu máu, thiếu i- ốt gây bướu cổ, đần độn, thiếu can xi gây còi xương…Vì vậy vi chất dinh dưỡng có vai trò rất quan trọng đối với sức khỏe con người. Chúng ta cần có những hiểu biết cơ bản về các vi chất dinh dưỡng để chủ động phòng chống thiếu vi chất dinh dưỡng, từng bước cải thiện tình trạng dinh dưỡng bà mẹ và trẻ em.
1. Vitamin A
Vitamin A là một vi chất có vai trò quan trọng đặc biệt đối với trẻ nhỏ:
- Giúp trẻ lớn lên và phát triển bình thường nếu thiếu vitamin A trẻ sẽ chậm lớn, còi cọc. Vitamin A bảo vệ các biểu mô, như giác mạc mắt, biểu mô da, niêm mạc khí quản, ruột non và các tuyến bài tiết. Khi thiếu vitamin A biểu mô và niêm mạc bị tổn thương, tổn thương ở giác mạc mắt sẽ dẫn đến hậu quả mù lòa.
- Vitamin A tăng cường khả năng miễn dịch của cơ thể. Thiếu vitamin A làm giảm sức đề kháng với bệnh tật, dễ bị mắc bệnh nhiễm trùng nặng. Đặc biệt là sởi, tiêu chảy và viêm đường hô hấp dẫn tới tăng nguy cơ tử vong ở trẻ nhỏ.
Nguyên nhân thiếu vitamin A
- Do ăn uống thiếu vitamin A: Cơ thể không tự tổng hợp được vitamin A mà phải lấy từ thức ăn. Vì vậy nguyên nhân chính gây thiếu vitam A là do chế độ ăn nghèo vitamin A và caroten. Nếu bữa ăn đủ vitamin A nhưng thiếu đạm và dầu mỡ cũng làm giảm khả năng hấp thu và chuyển hóa vitamin A. Ở trẻ đang bú mẹ thì nguồn vitamin A là sữa mẹ, trong thời kỳ này nếu chế độ ăn của mẹ thiếu vitamin A thì sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến đứa trẻ.
- Do nhiễm trùng: Trẻ bị nhiễm trùng, đặc biệt là lên sởi, viêm đường hô hấp, tiêu chảy và cả nhiễm giun cũng gây thiếu vitamin A.
- Do suy dinh dưỡng: Suy dinh dưỡng thường kéo theo thiếu vitamin A vì cơ thể thiếu đạm để chuyển hóa vitamin A. Nhiễm trùng và suy dinh dưỡng làm hạn chế hấp thu, chuyển hóa vitamin A đồng thời làm tăng nhu cầu sử dụng vitamin A, ngược lại thiếu vitamin A sẽ làm tăng nguy cơ bị nhiễm trùng và suy dinh dưỡng, như vậy sẽ tạo thành một vòng luẩn quẩn làm bệnh thêm trầm trọng dẫn đến nguy cơ tử vong cao.
Cách phòng chống thiếu vitamin A
- Cần phải đảm bảo ăn uống đầy đủ, nhất là trong thời kỳ mang thai và cho con bú bà mẹ cần ăn đủ chất, chú ý ăn thức ăn giàu vitamin A, caroten, đạm, dầu mỡ. Cho trẻ bú mẹ đủ thời gian và tiêm chủng đầy đủ cho trẻ. Khi trẻ đến giai đoạn ăn bổ sung bữa ăn cần có đầy đủ chất dinh dưỡng, sử dụng các loại thực phẩm giàu vitamin A và caroten như gan, trứng, sữa...rau có màu xanh sẫm, quả có màu vàng. Cần bổ sung Vitamin A dự phòng: Chiến dịch bổ sung vitamin A liều cao được thực hiện 1 năm 2 đợt trên địa bàn tỉnh ta với các đối tượng trẻ từ 6- 59 tháng tuổi, các bà mẹ trong vòng 1 tháng đầu sau đẻ cần được uống một liều vitamin A.
2. Sắt và bệnh thiếu máu dinh dưỡng do thiếu sắt:
Sắt là thành phần của huyết sắc tố, tham gia vào quá trình vận chuyển oxy và giữ vai trò quan trọng trong hô hấp tế bào.
Tác hại của thiếu máu dinh dưỡng
- Làm giảm khả năng lao động: Khi thiếu máu, khả năng vận chuyển khí ô xy của hồng cầu bị giảm, làm thiếu oxy ở các tổ chức, đặc biệt là tim, cơ bắp, não, gây nên các hiện tượng tim đập nhanh, hoa mắt, chóng mặt, cơ bắp yếu và cuối cùng cơ thể nhanh chóng mỏi mệt, giảm khả năng lao động chân tay và trí óc
- Ảnh hưởng đến khả năng học tập, phát triển trí tuệ của trẻ. Thiếu máu làm giảm lượng oxy của tổ chức não, tim làm trẻ nhanh mỏi mệt, hay ngủ gật, khó tập trung tư tưởng.
- Làm tăng nguy cơ đẻ non, tăng tỷ lệ mắc bệnh và tử vong của mẹ và con. Khi sinh nở bà mẹ dễ bị chảy máu sau đẻ và bị mắc các bệnh nhiễm trùng ở thời kỳ hậu sản.
Nguyên nhân của thiếu máu dinh dưỡng
- Thường gặp nhất là do lượng sắt cung cấp từ ăn uống không đủ. Cần sử dụng các thực phẩm bổ sung sắt, vi chất và thực hiện đa dạng hóa bữa ăn từ hai nguồn thức ăn: thức ăn động vật: thịt bò, lòng đỏ trứng gà, tim, gan, bầu dục, cá, và thức ăn thực vật: đậu, đỗ, rau lá xanh, mộc nhĩ, nấm hương…Nguyên nhân khác do nhiễm ký sinh trùng, do chảy máu, do bệnh lý về huyết sắc tố hoặc do thiếu dinh dưỡng.
Cách phòng chống thiếu máu dinh dưỡng
- Cải thiện chế độ ăn: Ăn nhiều loại thức ăn khác nhau nhất là thức ăn nguồn gốc động vật có nhiều sắt như thịt, gan, trứng, cùng với các loại rau màu xanh sẫm, các loại đậu, đỗ …Ăn một số loại rau quả có nhiều vitamin C có tác dụng hỗ trợ hấp thu sắt tốt.
- Bổ sung viên sắt cho những người có nguy cơ cao: Phụ nữ từ 13 tuổi trở lên, cần được uống viên sắt dự phòng, mỗi tuần uống một viên để tạo nguồn sắt dự trữ đầy đủ cho cơ thể. Khi có thai cần kết hợp ăn uống tốt với uống viên sắt đều đặn, mỗi ngày một viên ( 60 mg sắt) trong suốt thời gian mang thai cho tới sau khi sinh 1 tháng
3. I-ốt
I-ốt là vi chất dinh dưỡng rất cần thiết cho phát triển của cơ thể, cho sự tổng hợp hóc môn tuyến giáp để duy trì thân nhiệt, phát triển xương, quá trình phát triển của não và hệ thần kinh trong thời kỳ bào thai.
Tác hại của thiếu I- ốt:
- Thiếu I-ốt sẽ dẫn đến thiếu hóc môn tuyến giáp và gây ra nhiều rối loạn khác nhau: bướu cổ, sảy thai, thai chết lưu, khuyết tật bẩm sinh, thiểu năng trí tuệ, đần độn, cơ thể chậm phát triển, mệt mỏi. Thiếu I-ốt ở phụ nữ trong thời kỳ mang thai có thể gây ra sảy thai tự nhiên, thai chết lưu, để non. Khi bà mẹ bị thiếu i-ốt nặng thì trẻ sinh ra có thể bị đần độn vì tổn thương não vĩnh viễn. Trẻ sơ sinh có thể bị các khuyết tật bẩm sinh như liệt tay hoặc chân, nói ngọng… Thiếu I- ốt trong thời lỳ niên thiếu gây ra bướu cổ, chậm phát triển trí tuệ, chậm lớn, nói ngọng, nghễnh ngãng , học hành kém. Thiếu I- ốt ở người lớn gây ra bướu cổ với các biến chứng như mệt mỏi, không linh hoạt và giảm khả năng lao động.
Phòng chống thiếu I- ốt
- Các rối loạn do thiếu I- ốt hoàn toàn có thể phòng tránh được bằng cách bổ sung một lượng I- ốt vào bữa ăn hàng ngày. Tăng cường ăn các loại thực phẩm giàu I- ốt như sò, cá, rong biển.
4. Còi xương do thiếu Canxi và vitamin D:
Trong cơ thể canxi có vị trí đặc biệt, 98% canxi nằm ở xương và răng, vì vậy canxi rất cần thiết đối với trẻ em có bộ xương đang phát triển.
Tác hại của thiếu can xi
- Khi thiếu canxi mạn tính, canxi trong xương sẽ được huy động để duy trì nồng độ canxi trong máu, do đó ảnh hưởng đến sức khỏe của xương. Chính vì vậy thiếu hụt canxi mạn tính là một trong những nguyên nhân quan trọng của việc giảm khối lượng xương và loãng xương, tăng nguy cơ gãy xương.
- Thiếu canxi có thể dẫn đến bệnh còi xương ở trẻ nhỏ. Bệnh còi xương ở trẻ em chủ yếu là do thiếu vitamin D. Khi thiếu sẽ làm giảm hấp thu canxi ở ruột, cơ thể sẽ huy động canxi ở xương vào máu gây rối loạn quá trình khoáng hóa xương.
Phòng chống thiếu Can xi
- Thực hiện chế độ ăn đa dạng thực phẩm, sử dụng thực phẩm giàu canxi như tôm, cua, cá, ốc, vừng, đậu nành, mộc nhĩ, rau ngót, các loại sữa và chế phẩm từ sữa. Sử dụng các thực phẩm có bổ sung canxi.
- Thay đổi những thói quen ăn uống có lợi cho hấp thu canxi như cắt giảm cafe, rượu và muối vì những chất này thường kìm hãm khả năng hấp thu canxi.
- Chế độ ăn cần đáp ứng đủ protein so với nhu cầu khuyến nghị. Nếu chế độ ăn có quá nhiều protein so với nhu cầu khuyến nghị sẽ làm cho cơ thể tăng nguy cơ thiếu canxi. Khẩu phần ăn có quá nhiều protein sẽ tăng đào thải canxi qua đường tiết niệu và làm tăng nguy cơ sỏi thận.
- Mỗi ngày nên dành ít nhất 10 đến 20 phút để tắm nắng vào buổi sáng (vào 9h - 9h30 sáng mỗi ngày) để giúp cơ thể hấp thụ được nhiều Vitamin D qua da, đồng thời khẩu phần ăn có đủ dầu mỡ để Vitamin D được hấp thu qua đường tiêu hóa tốt hơn.
- Tuyệt đối không nên nhịn đói để phophate trong cơ thể không bị giảm, gây hạ canxi, dùng viên canxi bổ sung khi có chỉ định của bác sĩ.
Như vậy để phòng chống thiếu vi chất dinh dưỡng chủ động và an toàn nhất chính là thông qua nguồn thực phẩm để bổ sung vitamin và các khoáng chất trong từng bữa ăn. Các nhà dinh dưỡng đã khuyến cáo bữa ăn cần đa dạng, phối hợp nhiều loại thực phẩm từ 8 nhóm thức ăn và thường xuyên thay đổi ngay từ khi trẻ nhỏ mới bắt đầu ăn bổ sung. Hàng năm, vào ngày 1-2 tháng 6 được chọn là "Ngày vi chất dinh dưỡng" với các hoạt động mang tính huy động xã hội lớn. Với mục đích nhằm thay đổi nhận thức và thực hành của các bà mẹ, mỗi gia đình, cộng đồng về tầm quan trọng và cách phòng, chống các bệnh do thiếu vi chất dinh dưỡng./.
Bs: Đinh Bạt Bách
(Khoa Dinh Dưỡng)
